Στο άρθρο αυτό θα επανέλθω στο θέμα ύπαρξης πηγών και μάλλον άφθονου πόσιμου νερού στην περιοχή Ερίσσου κατά την αρχαιότητα και ειδικότερα στη περιοχή Άσσου – Πλαγιάς – Καλού όρους.
Την έρευνα αυτή κάνω με αρχή ότι υποστηρίζοντας την Έρισσο σαν πιθανή Ομηρική Ιθάκη με κέντρο το φρούριο της Άσσου θα πρέπει να δικαιολογηθούν και τα τότε αναφερόμενα άφθονα νερά όπως αναφέρει ο Όμηρος.
Τρία είναι τα βασικά σημεία αναφοράς σε ύπαρξη νερού κατά την Οδύσσεια στην Ιθάκη:
Η Αρέθουσα πηγή στο χοιροστάσιο του Εύμαιου, η μελάνυδρος κρήνη κοντά στο παλάτι του Οδυσσέα και η σπηλιά που έκρυψε τα δώρα των Φαιάκων όπου εσωτερικά έτρεχαν νερά.
Το χοιροστάσιο του Εύμαιου το έχω τοποθετήσει ψηλά σε κάποια τοποθεσία του σημερινού Καλού Όρους (Σκόλοπας, ομηρικό Νήριτο).
Μακριά 1,5 – 2  ώρες με τα πόδια από την πόλη της Ιθάκης (νησί, κάστρο Άσσου), καλά προστατευμένο όπως σαφώς αναφέρεται, από πειρατές και μνηστήρες σχεδόν αόρατο.
Εκεί πάνω λοιπόν όπου τώρα οι κεραίες τηλεφωνίας βρίσκονται 14 αβαθή πηγάδια πόσιμου νερού, στην ουσία πηγές. (Φαίνεται λίγο παράξενο αλλά ρωτήστε τους ντόπιους να σας λύσουν τις απορίες). Είναι κορυφή του βουνού εκεί. Δεν υπάρχει τίποτε ψηλότερο δίπλα για να κατηφορίζει προς τα εκεί το νερό, άρα έρχεται από αλλού και αναβλύζει εκεί. Από την Κεφαλονιά? Μπορεί και όχι.
Κατηφορίζοντας θα βρούμε και άλλα πηγάδια στη περιοχή (χωριά Βαρύ – Πλαγιά) Εκεί στον αρχαίο Πύργο της Πλαγιάς υπάρχει και πηγάδι και καταβόθρα (Λάμια) που αναφέρονται και από τον Ιωσήφ Παρτς κατά το 1890.
Άνετα λοιπόν πριν από τρείς χιλιάδες χρόνια θα μπορούσε να υπάρχει πηγή με δυνατότητες, εκεί στην κορυφή του βουνού, εκεί στο πουθενά και φυσικά και η Κοράκου πέτρα (γκρεμός), ακόμα ευκολότερα.
Ερχόμαστε τώρα στη δεύτερη και κυριότερη Ομηρική μαρτυρία περί πηγής στη πόλη της Ιθάκης δηλαδή κατά την παραπάνω παραδοχή στο κάστρο της Άσσου.
Ξεκινάμε από το κυρίως χωριό της Άσσου με τα αβαθή πηγάδια του, τα νερά που αναβλύζουν όπως πανεύκολα διαπιστώνει κανείς στο πυθμένα του μικρού λιμανιού και ανεβαίνουμε εκεί γύρω στα 150 μέτρα όπου θα έπρεπε να υπάρχει η μελάνυδρος κρήνη.
Πρώτη μαρτυρία κατά το 1150 μχ, από την Άννα Κομνηνή στην αναφορά της για το θάνατο του Γυϊσκάρδου που σε άλλο άρθρο

(ΤΑΞΙΔΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ)

αναφέρω, παρέχω πιστεύω ενδείξεις αν όχι αποδείξεις για την ακριβή τοποθεσία του θανάτου του.

Δεύτερη μαρτυρία οι χάρτες του σπουδαίου γεωγράφου Coronelli (1687 μ.χ.), που πιστοποιούν πηγάδια (pozzi) στο φρούριο νησί της Άσσου.
Οι χάρτες – τοπογραφικά μας λοιπόν, (Coronelli):

Χάρτης (α)

Χάρτης (β)

Στον πρώτο χάρτη (α) και πάνω αριστερά του υπάρχουν δύο κουκίδες με την ένδειξη πηγάδια (Pozzi) και στον δεύτερο πιο λεπτομερώς ο δρόμος που τα συνδέει με την μία από τις τρείς βοηθητικές πύλες του κάστρου στον ΒΔ προμαχώνα Ρεσπούνα, μέσω μικρής πύλης προστασίας (κουκίδα επί του μονοπατιού χάρτης (α) ). – Βλέπε αεροφωτογραφία πάρα κάτω και καντε κλίκ για μεγεθύνσεις-.
Αυτό το δρομάκι προσπάθησα να περπατήσω με κάποιο κίνδυνο ομολογουμένως, να φτάσω δηλαδή στο μικρό οχυρωματικό έργο εν ήδη μικρής πύλης που φαίνεται με το μαυραδάκι στη μέση απόσταση του μονοπατιού στο χάρτη (α) και ακολούθως στα εικονιζόμενα πηγάδια και διαπίστωσα τα εξής:
Περπάτησα τουλάχιστον 150 μέτρα εκτός των τειχών μέχρι τη μικρή πύλη (σημείο 1 της κάτωθι αεροφωτογραφίας), που φρουρούσε το μονοπάτι και από  εκεί και πέρα το απόλυτο τίποτα, κάτι σαν το ρήγμα του Χάρακα από αριστερά, από δε δεξιά και μπροστά όπου και τα πηγάδια του τοπογραφικού δεν υπάρχει πάλι τίποτε, μόνο γκρεμός που σε βγάζει ευθεία στη θάλασσα!
Αν παρατηρήσει κανείς το τοπογραφικό, τα πηγάδια βρίσκονταν γύρω στα 70 μέτρα από το μικρό οχυρωματικό (μικρή πύλη) που όμως όλο αυτό το τμήμα του λόφου έχει κατακρημνιστεί από σεισμούς.

1 οχυρωματικό έργο (μικρή πύλη).
2 βοηθητική πύλη κάστρου και αρχή μονοπατιού.
3 πιθανή θέση πηγαδιών (Coronelli) σε τότε υψηλότερο υψόμετρο βέβαια.
4 κανόνι.

Φωτό 1
Η αριστερή πλευρά του οχυρωματικού προστασίας του μονοπατιού.
Δεξιά φαίνεται τμήμα τείχους (που έχει παραμείνει ακόμα) και ένα μέτρο μπροστά από το τοιχίο η αρχή του ρήγματος γκρεμού, άρα τώρα υπάρχει πλέον φυσική προστασία χα χα.

Φωτό 2
Εδώ φαίνεται ο δρομίσκος με αριστερά δεξιά το Βενετσιάνικο τοιχίο (μικρή πύλη) και μετά η εξαφάνιση της συνέχειας.

Φωτό 3
Εδώ φαίνεται η δεξιά πλευρά του οχυρωματικού, (στη πραγματικότητα ο γκρεμός είναι πολύ πιο απότομος) και μπορεί κανείς να διακρίνει εύκολα τα υπάρχοντα σαθρά υλικά και την εξαφάνιση ενός μεγάλου τμήματος προς τα Β.Α. του ακρωτηρίου Πέρα – Πούντα καθώς και ο σχηματισμός αιγιαλού από τα πεσμένα υλικά.

Έτσι αλλάζει η ακτογραμμή μας με τους σεισμούς!!
Ήδη με τους πρόσφατους σεισμούς φαίνεται ξεκάθαρα ότι κάποια μεγάλα βράχια δροσίστηκαν στη θάλασσα!!

Φωτό 4
Ε, αξίζει να σας δείξω και τι υπήρχε ακριβώς από πάνω μου δηλαδή από το σημείο 1 (μικρή πύλη):
Ένα υπέροχο Βενετσιάνικο κανόνι τηλεβόλο του 1685 εκεί ψηλά – ψηλά στη προεξοχή του τείχους, πράγμα που φανερώνει ότι οι Ενετοί εξειχρόνιζαν το φρούριο διαρκώς.
Εκτός αυτού θέλω να δείξω την πραγματική εικόνα του τοπίου.
Το κανόνι βρίσκεται στο σημείο 4 του χάρτη (φωτό 1) και αυτή που βλέπετε είναι η πραγματική υψομετρική διαφορά από το σημείο 1 του ίδιου χάρτη, ενώ από την αεροφωτογραφία φαίνεται πολύ πιο ήπια, όπως και οι γκρεμοί αριστερά – δεξιά που πριν παρουσίασα δεν αποτυπώθηκαν στην πραγματική τους διάσταση.
Πληροφορίες που έχω από τους τελευταίους κατοίκους του φρουρίου μια και συγγενείς μου (οικογένεια Γ. Δεστούνη), πριν τους τελευταίους σεισμούς του 1953 υπήρχε πρόσβαση στο γιαλό, μετά τίποτε!
Όπως επίσης υπήρχε και μικρή πηγή πόσιμου νερού (κάτω στο γιαλό) που κάποια ίχνη της ίσως δεν απεφάσισα λόγω επικινδυνότητας να ερευνήσω αν υπάρχουν.
Ύπαρξη μικρής πηγής υπήρχε και στο ΒΑ μέρος του «νησιού» στον κολπίσκο Αγιασμάτι εξ΄ου και η ονομασία Αγιασμάτι = αγίασμα = αγιασμένη πηγή, οπότε σε συνδυασμό με τον υπερκείμενο Ενετικό προμαχώνα  santa Maria προφανώς αρχαιότερα εκεί υπήρχε και παρεκκλήσιο στο όνομα της Παναγίας μετά της αγιασμένης πηγής του.

Ας παρατηρήσουμε τώρα και το τοπογραφικό του «νησιού» της Άσσου πριν το κτίσιμο του φρουρίου που βρίσκεται στα κρατικά αρχεία της Βενετίας.

(Πατήστε κλικ για μεγένθυση)

Αν μέσα στα άλλα παρατηρήσουμε τα δύο δίδυμα κυκλάκια που υπάρχουν ένα στη παραλία του χωριού και ένα στο ΒΔ σημείο στους πρόποδες του λόφου Ρεσπούνα του σημερινού φρουρίου, πρέπει να υποδεικνύουν πηγάδια. Το πρώτο είναι το Δημοτικό πηγάδι Καββαδία του χωριού και το δεύτερο είναι σε σημείο κοντά στα πηγάδια του Coronelli.
Υπήρχαν τότε στο λιμάνι της Άσσου και δύο πηγές (η μία αναφέρεται και από τον Ιωσήφ Παρτς) οι οποίες υπάρχουν ακόμα, που δε σημειώνονται.
Άρα τα «κυκλάκια» είναι πηγάδια πόσιμου νερού και το καστρινό κατεστράφη στη πορεία του χρόνου.

Όλα αυτά τα έγραψα για να αποδείξω ότι δεν είναι πολύ δύσκολο δίπλα σχεδόν στη κεντρική πύλη του φρουρίου το περίεργο άνοιγμα με την όψη κεφαλαριού που αναφέρω σε προηγούμενο άρθρο εδώ πριν τους φοβερούς σεισμούς του 1.486 μχ. να ήταν πηγή νερού και πάνω στο σημερινό φρούριο η πόλη Ιερουσαλήμ που αναφέρει η Άννα Κομνηνή μια και αρχαία τείχη ήδη υπήρχαν.
Μια μαρτυρία για τον τότε σεισμό:
«1469, Άνοιξη, Απρίλιος. Σεισμός μεγέθους 7,2 R με επίκεντρο το Αργοστόλι. Μαρτυρούνται σοβαρές υλικές ζημιές στην Κεφαλονιά, μεταξύ των οποίων και καταστροφή του Κάστρου του Αγ. Γεωργίου αλλά και ανθρώπινα θύματα. Ζημιές και στη Ζάκυνθο και τη Λευκάδα».

Στην κορυφή του Καλού Όρους υπάρχει νερό σε πηγάδια από το πουθενά, γιατί στο κάστρο της Άσσου όχι?

Στις Στροφάδες στη μέση του πελάγους (30 μίλια από τη κοντινότερη ακτή), υπάρχει, ή μάλλον υπήρχε (γιατί μετά τους σεισμούς του 1886 που έπληξαν την περιοχή Φιλιατρών ελαττώθηκε), άφθονο πηγαίο νερό, αυτό εκεί πως βρέθηκε??
Και άλλη μια μαρτυρία για τον παραπάνω σεισμό 7,5 ρίχτερ που μαρτυρεί και το μέγεθος επηρεασμού του υδροφόρου ορίζοντα:
Επίσημος κατάλογος σεισμών «Der Erdbeden in Griechland»: «Αι εκ λίθου γέφυραι κατεστράφησαν. Όλαι αι αγροτικαί οικίαι κατέρρευσαν, ρωγμαί εδάφους παρά την θέσιν Μόραινα (Μαραθιά) πλάτους 1 μέτρου και μεγάλου βάθους. Τα φρέατα επλημμύρισαν, ενώ έτερα εξηράνθησαν τελείως. Αι αγροικίαι εις Μυρίτοβα, Αρμακάδια, Βρύσες, Άγιος Χριστόφορος, Λαγγούβαρδο, κατεστράφησαν».

Ξέρετε πόσο πιο μεγάλο είναι το εκεί νησί με την πηγή του νερού από το νησί της Άσσου?
Λιγότερο από άλλο μισό πάρα πάνω, 1.000 στρέμματα το ένα, 1.500 περίπου το άλλο.

Και προχωράμε στο τρίτο σημείο, τη σπηλιά που κοντά της έβγαλαν τον Οδυσσέα οι Φαίακες και όπου με την βοήθεια της Αθηνάς έκρυψε τα δώρα του Αλκίνοου:

Αυτή κατά την αποψή μου βρίσκεται μέσα στο «λαιμό» που ενώνει την Άσσο με το φρούριο όπως έχω σε άλλο άρθρο αναφέρει.  εδώ.

Η ύπαρξη αστείρευτων πηγών εδώ δεν είναι κάτι που χρειάζεται τεκμηρίωση.
Γύρω – γύρω από τη σπηλιά υπάρχουν καμιά δεκαριά πηγάδια με βάθος 1-3 μέτρα. Αν κανείς λάβει υπ΄ όψη του ότι η στάθμη της θάλασσας έχει ανέβει κατά 4 μέτρα από την εποχή του Οδυσσέα, όλο αυτό το νερό που τρέχει στα πηγάδια τότε δεν ήταν πηγές?
Και άλλη απόδειξη:
Στο ίδιο σύστημα βραχισμού 60 μέτρα Δυτικότερα στη θέση Τούρη, υπάρχει πηγή ελαφρά μπαζωμένη 2 -3 μέτρα μακριά από τη θάλασσα για την οποία ο Ιωσήφ Πάρτς αναφέρει: «Κατά πρώτον το όρος το εκ της θαλάσσης ανερχόμενο ως νήσος (το σημερινό φρούριο δηλαδή), ήτο πολύ άνυδρον, μόνο δε παρά τους πρόποδας αυτού παρά το μέρος της προσόδου αναβρύει δροσερά πηγή ολίγον υπέρ την θάλασσαν».

(Αυτή την πηγή – πηγάδι μπορείτε να δείτε στην παρακάτω φωτό).

Τι άλλο να πούμε πλέον?
Όποιος θέλει ας δοκιμάσει να σκάψει ένα μικρό λαγούμι στη παραλία της Άσσου και αν δε βρει νερό πόσιμο εγώ παραιτούμαι της θεωρίας «Ασσος = Ομηρική Ιθάκη»!

Θα τελειώσω με ένα κατάλογο μερικών μόνο σεισμών που επηρέασαν κάποια κρίσιμα χρόνια για την ανάπτυξη της έρευνας και θεωρίας μου την περιοχή Ερίσσου, βάσει επισήμων στοιχείων που παραθέτει ο κ. Ηλ. Τουμασάτος:

(Όρεξη να έχετε να διαβάζετε χα χα).

1469, Άνοιξη, Απρίλιος. Σεισμός μεγέθους 7,2 R με επίκεντρο το Αργοστόλι. Μαρτυρούνται σοβαρές υλικές ζημιές στην Κεφαλονιά, μεταξύ των οποίων και καταστροφή του Κάστρου του Αγ. Γεωργίου αλλά και ανθρώπινα θύματα. Ζημιές και στη Ζάκυνθο και τη Λευκάδα.
1612, 26 Μαΐου. Σεισμός 6,6 R στη Λευκάδα γίνεται αισθητός στην Κεφαλονιά.
1613, 12 Οκτωβρίου. Ισχυρός σεισμός με επίκεντρο τη Λευκάδα, μεγέθους 6,4 R γίνεται αισθητός στην Κεφαλονιά.
1625. Ο σεισμός της Λευκάδας (28 Ιουνίου), μεγέθους 6,6 R γίνεται αισθητός στην Κεφαλονιά.
1630, 22 Ιουλίου. Σεισμός 6,7 R στη Λευκάδα «πολύνεκρος και ζημιωδέστατος» όπως αναφέρει ο Τσιτσέλης, για την Κεφαλονιά.
1636, 30 Σεπτεμβρίου. Σεισμός μεγέθους 7,1 R χτυπά το Ληξούρι. Καταστρεπτικότατος και φονικός. Κατά τον Χιώτη βυθίστηκε αρχαία πόλη στα ΝΑ της Κεφαλονιάς. Οι μετασεισμοί διήρκεσαν έως το 1637. Ζημιές στο Κάστρο του Αγίου Γεωργίου, θύματα περίπου 525, τραυματίες περίπου 1500. Δέντρα από τον Αίνο ξεριζώθηκαν, ενώ ακολούθησαν αρρώστιες και φτώχεια από την καταστροφή των σιτηρών.
1658, 24 Αυγούστου. Σεισμός μεγέθους 6,8 R. (Ο Τσιτσέλης αναφέρει ως ημερομηνία την 1/8.) Ερειπώνεται η Μονή Γερειά. 320 νεκροί, αναφέρονται καταβυθίσεις τοποθεσιών και καταρρεύσεις τουλάχιστον 500 οικιών..
1668. Σεισμός 6,0 R στην Κεφαλονιά. «Επί 8 ημέρας εσείετο η γη».
1704, 22 Νοεμβρίου. Ο σεισμός της Λευκάδας (6,6 R) γίνεται αισθητός στην Κεφαλονιά. (Ο Τσιτσέλης αναφέρει 11-12 Νοεμβρίου).
1714, 28 Αυγούστου. Σεισμός 6,4 R με επίκεντρο την Κεφαλονιά. 280 σπίτια κατέρρευσαν, ενώ από ρωγμές στο έδαφος ανέβλυζε «θερμόν ύδωρ» (Τσιτσέλης).
1723, 18 Φεβρουαρίου. Ο Τσιτσέλης αναφέρει (παραπέμποντας σε ημερολόγιο του ληξουριώτη παπα-Κονταρίνη) παλιρροϊκό κύμα και μετασεισμική ακολουθία που διαρκεί ως το Μάιο. Μάλλον πρόκειται για το σεισμό της Λευκάδας (22/2, μέγεθος 6,7 R). Σοβαρές ζημιές και ανθρώπινα θύματα κυρίως στην Έρισο, την Παλική και το Αργοστόλι.
1736. Σεισμός 6,2 R στην Κεφαλονιά προκαλεί ζημιές. Αναφέρονται σημαντικές ζημιές στο νότο της Κεφαλονιάς, όπου από φρέατα αναδυόταν οσμή θείου.
1741, 23 Ιουνίου. Σεισμός 6 ¾ R με επίκεντρο τη Λευκάδα και σοβαρές καταστροφές. Η μετασεισμική ακολουθία διαρκεί 6 μήνες.
1743, 20 Φεβρουαρίου. Σεισμός 7,0 R χτυπάει το Ιόνιο. «Εβάσταξε τρεις πιστεύους» αναφέρει μαρτυρία της εποχής. «Κατά τα βόρεια διερράγησαν τείχη». Μεγάλες καταστροφές προκλήθηκαν στην Κεφαλονιά και σε όλη τη Δυτική Ελλάδα.
1766, 24 Ιουλίου. Σεισμός 7,0 R με επίκεντρο την Κεφαλονιά. «Σφοδρότατος και φονικότατος», διήρκεσε 3 λεπτά και προκάλεσε το θάνατο περίπου 20 ατόμων, και μεγάλες καταστροφές, ιδίως στην Παλική και την Έρισο, αλλά και το Αργοστόλι μέχρι τη Ζάκυνθο. Ακολούθησαν σφοδροί «Ο θεός να μη το ματαδώση να ίδωμεν τέτοιο καστίγο», αναφέρεται σε μαρτυρία.
1767, 22 Ιουλίου. Σεισμός 7,2 R χτυπά το Ληξούρι. Από τους καταστροφικότερους που χτύπησαν ποτέ την Κεφαλονιά (ένταση Χ). Αναφέρονται 50 νεκροί στο Ληξούρι και 253 στις γύρω περιοχές, μόλυνση των υδάτων, καταστροφή όλων σχεδόν των εκκλησιών, και μετασεισμική ακολουθία 40 ημερών.
1769, 12 Οκτωβρίου. Καταστροφικός σεισμός στη Λευκάδα (6,8 R).
1783, 23 Μαρτίου. Καταστροφικός σεισμός 7,0 R με επίκεντρο τη Λευκάδα, προκάλεσε ζημιές και στην Κεφαλονιά. «Αν ήθελε κρατήση ένα μομέντο ακόμα, δεν έμενε τίποτε». Αισθητός σε Ζάκυνθο, Σικελία, Πάδοβα και Βενετία.